به مناسبت روز جهانی مبارزه با دخانیات : آشنایی با دخانیات و مضرات آن و شیوه های درمان وابستگی به نیکوتین (ترک استعمال دخانیات)

1. انواع مواد دخانی:

   1. گروه تدخینی(دود زا): مانند سیگار، سیگار برگ، پیپ، قلیان، چپق، سیگار دست پیچ
   2. گروه غیر تدخینی (بدون دود): مانند ناس، قلیان الکترونیک، سیگار الکترونیک و دستگاه های گرم کننده تنباکو (IQOS)
2. استعمال دخانیات: هر گونه مصرف مواد دخانی از قبیل دود کردن، مکیدن، جویدن یا استنشاق.
3. دود دست‌‌اول: بخشی از دود است که از درون مواد دخانی به‌ویژه قلیان وارد دهان و ریه فرد مصرف‌کننده می‌شود و موجب بروز بیماری در فرد مصرف‌کننده می‌شود.
4. دود دست‌دوم: دودی است که به‌طور مستقیم از نوکِ روشن و در حال اشتعال مواد دخانی و یا از بازدم فرد مصرف‌کننده (که به دنبال پک زدن به مواد دخانی، از ریه او خارج می‌شود) وارد محیط می‌گردد. این دود توسط اطرافیان فرد مصرف‌کننده استنشاق می‌شود.
5. دود دست‌ سوم: ذرات و سموم دود مواد دخانی به‌ویژه قلیان است که در هوا منتشرشده و روی اشیاء و لباس و موی فرد مصرف‌کننده می‌نشیند و اگر افراد در تماس با این اشیاء قرار گیرد، آلاینده‌ها وارد بدن آنان می‌شود.
6. محوطه: هر گونه فضای بدون سقف اماکن مشمول این شیوه نامه شامل حیاط، صحن و مسیر های تردد.

عوارض سلامتی مرتبط با مصرف تدخینی دخانیات

بیش از ۳۰۰۰ مواد شیمیایی در برگ تنباکو و افزون بر ۷۰۰۰ مواد شیمیایی در دود تنباکو موجود است که حداقل ۷۰ ماده شیمیایی سرطان زا است. محصولات دخانی عامل مرگ حدود ۵۰ درصد از مصرف‌کنندگانش می‌شود. دخانیات سالیانه موجب مرگ ۸ میلیون نفر از مردم جهان می‌شود. ۷ میلیون نفر از آن ها به علت مصرف مستقیم دخانیات و ۱ ‌میلیون نفر از کل مرگ‌ومیرهای منتسب به دخانیات در اثر مواجهه با دود دست‌دوم آن به وقوع می‌پیوندد. در حال حاضر در هر ۴ ثانیه یک نفر بر اثر استعمال دخانیات در دنیا جان خود را از دست می‌دهد. مصرف تنباکو و انواع آن تقریباً به تمام دستگاه­های بدن آسیب می رساند. در جمعیت هایی که در چند دهه اخیر استعمال دخانیات امری متداول بوده، ۹۰ درصد سرطان ریه، ۱۵ تا ۲۰ درصد سایر سرطان ها، ۷۵ درصد برونشیت مزمن و آمفیزم و ۲۵ درصد مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی و عروقی در سنین ۳۵ تا ۶۹ سال ناشی از مصرف مواد دخانی بوده است. کودکان و زنان بیشترین قربانیان مواجهه با دود دست‌دوم دخانیات هستند. مواجهه با دود دخانیات مهم‌ترین عامل در ایجاد سندرم مرگ ناگهانی نوزاد است و عامل شناخته‌شده در بروز عفونت گوش میانی، آسم و خس‌خس سینه در کودکان است. بیماری‌هایی از قبیل حملات آسم، آبریزش از چشم و بینی و عفونت گوش میانی در فرزندان افراد مصرف‌کننده مواد دخانی بیشتر است.

شکل ۱- عوارض سلامتی مرتبط با مصرف تدخینی دخانیات

 

عوارض مصرف تنباکوی غیرتدخینی

­­­­تنباکوهای غیرتدخینی (بدون دود) حاوی مقادیر زیادی نیکوتین هستند که ماده­ای بسیار اعتیادآور می باشد. مصرف این مواد به دلیل ایجاد وابستگی به نیکوتین می­تواند موجب شروع مصرف سایر مواد دخانی از جمله سیگار و قلیان شود. متاسفانه به دلیل باور غلط در مورد بی خطر بودن مصرف این محصولات وجود دارد، مصرف کنندگان آن بدون توجه به زیان های مصرف این مواد، به مصرف خود ادامه می دهند، در صورتی که مصرف این مواد عوارض و خطرات زیادی دارد که ذیلا به مواردی از آن اشاره شده است:

• مصرف این مواد عامل بروز سرطان دهان، مری و لوزالمعده است.
• تنباکوهای غیر تدخینی می تواند باعث بیماری لثه، پوسیدگی دندان و از دست رفتن دندان شود.
• مصرف این مواد می­تواند خطر مرگ ناشی از ابتلا به بیماری های قلبی و سکته را افزایش دهد.
• مصرف این مواد می­تواند خطر ابتلا به زایمان زودرس و مرده­زایی را هنگام بارداری افزایش دهد و همچنین موجب اختلال رشد مغز جنین در این دوران شود.
• مصرف این مواد به دلیل دارا بودن مقادیر بالای مواد معطر موجب تسریع و تشدید جذب نیکوتین می شود که با ایجاد وابستگی شدید در فرد مصرف کننده، افزایش دفعات مصرف این مواد و شروع مصرف مواد دخانی متداول (سیگار و قلیان) را به همراه دارد

عوارض مواجهه با دود دستِ دوم و سوم مواد دخانی

مقادیر کم مواجهه با دود دخانیات هم بی­خطر نیست و ابزارهایی مانند تهویه و سایر فن­آوری‌ها نیز نمی‌تواند مخاطرات بهداشتی ناشی از مواجهه با دود محیطی دخانیات را حذف کند و حتی رویکرد اختصاص مکان‌های مخصوص استعمال دخانیات در اماکن عمومی کارایی لازم را ندارد و تنها راه مؤثر محافظت از افراد در معرض مواجهه، ایجاد محیط‌های صد درصد عاری از دود دخانیات است.

وقتی سیگاری روشن می‌شود یا قلیانی استفاده می‌شود، دود حاصل از سوختن توتون در انتهای سیگار و تنباکوی در حال سوختن قلیان، به همراه دود خارج شده در طی بازدم فرد سیگاری/ قلیانی، وارد محیط می‌شود و توسط افراد دیگر استنشاق می گردد. وقتی دود دست دوم هوا را به ویژه در فضاهای بسته، آلوده می کند، این هوا توسط همه افراد اعم از مصرف کننده و غیرمصرف کننده تنفس می‌شود و آنها را در معرض اثرات مضر آن قرار می دهد. علاوه بر این تنباکوی دود شده به دیوار، سطوح، وسایل نرم درون خانه مانند فرش و بالش و مبلمان و نیز لباس و مو و پوست افراد می‌چسبد.  که وجود این ذزات و تنفس آن ها به شدت به دستگاه تنفسی آسیب می رساند.

قرار گرفتن در معرض دود دست دوم دارای اثرات فوری و طولانی مدت بر سلامت است. اثرات فوری شامل تحریک چشم، بینی، گلو و ریه ها و گاهی سردرد، حالت تهوع و سرگیجه است. قرار گرفتن به عبارتی دود دست سوم در معرض دود دست دوم می تواند حملات آسم را نیز تحریک کند. قرار گرفتن طولانی مدت در معرض دود دست دوم باعث سرطان ریه، بیماری عروق کرونر قلب و مرگ قلبی می‌شود و برآورد می‌شود که دود دست دوم خطر بروز بیماری گرفتگی عروق قلب ۲۵ تا۳۰ درصد و سرطان ریه ۲۰ تا ۳۰ درصد را افزایش می دهد.

 زنان و کودکان بیشتر تحت تأثیر دود دست دوم دخانیات قرار دارند. سالانه در سراسر جهان، دود دست دوم باعث بیش از یک میلیون مورد مرگ زودرس می‌شود که اکثریت آنها  در بین زنان و کودکان است. تقریبا نیمی از کودکان در اماکن عمومی به طور منظم هوای آلوده به دود دخانیات را تنفس می کنند.

شکل ۲- عوارض سلامتی مواجهه با دود دستِ دوم دخانیات

تبعات حاد و چندگانه بهداشتی مصرف قلیان

برخلاف بسیاری عقاید و باورهای سنتی، دود منتشره از قلیان حاوی مقادیر بی‌شماری مواد سمی می‌باشد. این مواد به عنوان عوامل اصلی بروز سرطان ریه، بیماری‌های قلبی، عروقی و سایر بیماری‌ها شناخته شده‌اند. از آنجایی‌که نیکوتین موجود در دود حاصله از مصرف قلیان همانند سایر مواد دخانی اعتیادآور است، مصرف متناوب آن ایجاد وابستگی می‌نماید.

میزان نیکوتین دریافتی در افراد مصرف کننده قلیان، به اندازه‌ای است که ایجاد وابستگی می‌کند. بنابراین می توان نتیجه گرفت مصرف‌کنندگان قلیان با استنشاق مقادیر بسیار زیادتر دود برای دریافت دوز کافی نیکوتین، خود را در معرض مقادیر زیادتر مواد شیمیایی سرطان زا و گازهای خطرناک همچون منواکسید کربن قرار می­دهند.

این نکته نیز حائز اهمیت است که میزان گاز منواکسید کربن، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی سرطان‌زا منتشره از سوختن  ذغال یا مواد ایجادکننده حرارت در قلیان در مقایسه با سیگار به مراتب بیشتر است و عوارض بیشتری برای مصرف‌کنندگان و افراد در معرض دود، ایجاد می­کند. همچنین احتمال ابتلا به بیماری‌های منتقله از طریق دهان و دست­های آلوده همچون سل و هپاتیت، در اثر استفاده مشترک از قلیان وجود دارد.

تنباکوی معسل/معطر حاوی ۷۰ تا ۸۰ درصد مواد افزودنی و اسانس و ترکیبات شیمیایی است. برخی از مردم به اشتباه فکر می­کنند به دلیل داشتن طعم و بوی میوه­ای یا گیاهی مفید بوده و یا بی­خطر است، در حالی که این نوع تنباکوها حاوی مقادیر بسیاری مواد سمی و سرطان زای قطعی و فلزات سنگین می­باشد. لازم به ذکر است مواجهه با برخی مواد موجود در قلیان مانند بنزن طی سه تا ۱۵ سال باعث بروز سرطان به خصوص سرطان خون می شود و بیشترین راه جذب آن از طریق تنفس است.

 

منافع درمان مصرف دخانیات

ترک مصرف دخانیات در هر سنّی منافع آنی و طولانی­مدت برای خود فرد و خانواده و اطرافیان او دارد. هر چند ترک دخانیات در سنین پایین­تر منافع بیشتری دارد، اما هیچ سنّی برای ترک دخانیات دیر نیست.

ترک کردن به فرد  کمک خواهد کرد تا اثرات منفی، مرتبط با سلامت و غیرمرتبط با سلامت، که قبل از این بیان شد را کاهش دهید. ترک کردن، یا تلاش برای ترک، احتمال خطرات طولانی مدت سلامتی را به طور قابل توجهی کاهش می دهد. همانطور که در جدول زیر نشان داده شده است، ترک کردن فواید فوری و طولانی مدت دارد، ترک کردن سال‌هایی را به زندگی فرد اضافه می کند.

فواید سلامتی درمان مصرف دخانیات

الف) فواید فوری:

زمان شروع درمان	تغییرات مفید سلامتی که رخ می دهد
در مدت ۲۰ دقیقه	ضربان قلب و فشارخون شما به مقدار طبیعی کاهش می‌یابد.
۱۲ ساعت پس از درمان	کربن مونواکسید موجود در خون شما به مقدار طبیعی کاهش می‌یابد.
۱۲ – ۲ هفته پس از درمان	جریان خون شما بهبود پیدا می کند و عملکرد ریه های شما افزایش می‌یابد.
۹ – ۱ ماه پس از درمان	سرفه کردن وتنگی نفس کاهش می‌یابد.
یک سال پس از درمان	خطر ابتلا به بیماری کرونر قلب تقریباً به اندازه نصف یک فرد سیگاری می‌شود.
۵ سال پس از درمان	۵ تا ۱۵ سال پس از ترک، خطر سکته مغزی شما به اندازه همین خطر در یک فرد مصرف کننده دخانیات کاهش می‌یابد.
۱۰ سال پس از درمان	خطر ابتلا به سرطان ریه تقریبا به اندازه نصف یک فرد مصرف کننده دخانیات کاهش می‌یابد و خطر ابتلا به سرطان دهان، گلو، مری، مثانه، دهانه رحم و لوزالمعده کاهش می‌یابد.
۱۵ سال پس از درمان	خطر ابتلاء به بیماری عروق کرونر قلب به اندازه یک فرد غیر مصرف کننده  است.

 

ب: فوایدی برای تمام سنین و افرادی که تا به حال دچار مشکلات سلامتی مرتبط با استعمال دخانیات شده‌اند. این افراد هنوز می‌توانند از فواید درمان مصرف دخانیات بهره ببرند.

زمان درمان	فواید درمان در مقایسه با آنهایی که درمان نکرده‌اند
در حدود ۳۰ سالگی	به دست آوردن تقریبا ۱۰ سال امید به زندگی
در حدود ۴۰ سالگی	به دست آوردن تقریبا ۹ سال امید به زندگی
در حدود ۵۰ سالگی	به دست آوردن تقریبا ۶ سال امید به زندگی
در حدود ۶۰ سالگی	به دست آوردن تقریبا ۳ سال امید به زندگی
بعد از شروع بیماری تهدید کننده زندگی	فواید فوری، افرادی که پس از حمله قلبی دخانیات را ترک می‌کنند ۵۰ درصد احتمال ابتلا به حمله قلبی دیگر را کاهش می‌دهند.

 

ج: درمان مصرف دخانیات خطر فراوان بسیاری از بیماری های مربوط به دود دست دوم در کودکان را کاهش می دهد، مانند بیماری های تنفسی (به عنوان مثال ، آسم) و عفونت گوش.

د: ترک دخانیات احتمال ناتوانی جنسی، مشکل در بارداری، زایمان زودرس، نوزادانی که وزن کم دارند و سقط جنین را کاهش می دهد.

 شیوه های درمان وابستگی به نیکوتین (ترک استعمال دخانیات)

شیوه های مختلفی برای ترک استعمال دخانیات وجود دارد. اصل اساسی در همه این شیوه ها خواست فرد مصرف کننده به تغییر عادت استعمال دخانیات است. بدیهیست در صورت عدم تمایل فرد به تغییر عادت استعمال دخانیات نمی توان به اجبار افراد را به ترک استعمال دخانیات وادار نمود. در ادامه به توضیح مختصر تعدادی از این روش ها می پردازیم:

• شیوه خودیاری

در این شیوه فرد بدون درخواست کمک از فرد متخصص یا مصرف داروهای موجود در زمینه کمک به ترک استعمال دخانیات، اقدام به ترک می نماید. این روش نیز موثر است اما مطالعات مختلف نشان داده است که میزان ماندگاری در ترک در این شیوه پائین است.

• مصرف جایگزین های نیکوتین

چنانچه می دانیم اساس اعتیاد به مواد دخانی ایجاد وابستگی به نیکوتین است. بنابراین یکی از روش های اصلی در ترک استعمال دخانیات جایگزینی نیکوتین مورد نیاز بدن در دوره توقف استعمال دخانیات است. جایگزین های نیکوتین انواع گوناگونی دارد شامل؛ آدامس، آب نبات، اسپری های بینی و دهانی و برچسب پوستی. دردسترس ترین جایگزین نیکوتین در ایران آدامس های نیکوتین هستند که در داروخانه ها قابل خریداری است. نحوه مصرف آدامس برای کمک به ترک استعمال دخانیات به شکل مکتوب در داخل بسته آدامس به تفصیل شرح داده شده است.

• توصیه های رفتاری

این توصیه ها که مبنای آنها کمک به شناسائی رفتار استعمال دخانیات و کمک به تغییر این مبانی رفتاری است، توسط فرد متخصص قابل ارائه است.

• داروها

دو گروه اصلی داروئی برای کمک به ترک سیگار وجود دارد: بوپروپیون هیدروکلراید و وارنیکلین. این داروها باید توسط پزشک تجویز گردد. در مشاوره با پزشکی که آموزش های لازم را در زمینه درمان وابستگی به نیکوتین و ترک استعمال دخانیات دیده باشد در صورت صلاحدید پزشک معالج و وجود شرایط لازم تجویز می گردد.

• شیوه های ترکیبی

در این شیوه که با مراجعه به فرد متخصص و آموزش دیده ارائه می شود، ترکیبی از روش های فوق برای کمک به ترک استعمال دخانیات به فرد متقاضی ترک ارائه می شود. بیشترین میزان موفقیت در ترک استعمال دخانیات مربوط به این شیوه است.