مراقبت از بیماران مبتلا به هپاتیت B در منزل: آموزش به بیمار و خانواده

هپاتیت B یک عفونت ویروسی کبد است که با رعایت نکات بهداشتی مناسب، می‌توان به خوبی آن را مدیریت کرد و از انتقال به دیگران جلوگیری نمود. این راهنما برای کمک به خانواده‌هایی تهیه شده است که از عزیز مبتلای خود در منزل مراقبت می‌کنند.

 بر اساس آخرین داده‌های WHO (تا سال ۲۰۲۳):

1. شیوع جهانی:
   هپاتیت B یکی از شایع‌ترین عفونت‌های ویروسی در جهان است و طبق آخرین برآوردها، حدود ۲۹۶ میلیون نفر در جهان مبتلا به عفونت مزمن هپاتیت B هستند (نسبت به آمار قبلی افزایش داشته است).

2. مرگ‌ومیر مرتبط:
   سالانه حدود ۸۲۰,۰۰۰ نفر به دلیل عوارض هپاتیت B (مانند سیروز و سرطان کبد) جان خود را از دست می‌دهند.

3. پوشش واکسیناسیون:
   واکسیناسیون نوزادان در سطح جهانی افزایش یافته و پوشش آن به حدود ۸۵٪ رسیده است. این امر در کاهش موارد جدید مؤثر بوده است.

4. توزیع جغرافیایی:
   شیوع بیماری در مناطق مختلف متفاوت است:

   • مناطق با شیوع بالا (بیش از ۸٪): بخش‌هایی از آفریقا، آسیا و غرب اقیانوسیه.

   • مناطق با شیوع متوسط (۲-۷٪): خاورمیانه، جنوب اروپا.

   • مناطق با شیوع کم (کمتر از ۲٪): آمریکای شمالی، اروپای غربی.

بخش ۱: آشنایی با هپاتیت B (برای درک بهتر بیماری)

هپاتیت B چیست؟

• یک عفونت ویروسی که کبد را تحت تأثیر قرار می‌دهد

• ممکن است سال‌ها بدون علامت باقی بماند

• در مورد بیماری که به تازگی مشخص شده است که مبتلا به بیماری هپاتیت B است باید دانست که : ابتلای اخیر نبوده و احتمالاً سال‌ها قبل اتفاق افتاده است

راه‌های انتقال:

• تماس با خون آلوده (مهم‌ترین راه)

• تماس جنسی محافظت‌نشده

• استفاده از سرنگ یا وسایل تیز مشترک

• انتقال از مادر به نوزاد در حین تولد

• استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند تیغ، مسواک، ناخنگیر

 

راه‌های عدم انتقال

• در آغوش گرفتن و بوسیدن معمولی

• سرفه و عطسه

• استفاده مشترک از ظروف غذا

• شنا در استخر مشترک

• نیش حشرات

بخش ۲: اصول کلی مراقبت که برای همه بیماران ضروری است

۱. پیشگیری از انتقال – محور اصلی مراقبت

• واکسیناسیون خانوار: تمام اعضای خانواده و افراد در تماس نزدیک باید واکسیناسیون کامل هپاتیت B را دریافت کنند

• جداسازی وسایل شخصی: مسواک، تیغ، ناخنگیر، حوله، لوازم آرایشی و هر وسیله‌ای که ممکن است با خون تماس پیدا کند

• پوشاندن زخم‌ها: همه زخم‌های باز بیمار باید با پانسمان ضدآب پوشانده شوند

• مدیریت خونریزی: استفاده از دستکش هنگام تماس با خون، ضدعفونی سطوح با وایتکس رقیق (۱:۹)

• رابطه جنسی ایمن: استفاده از کاندوم برای جلوگیری از انتقال به شریک جنسی

۲. پیگیری پزشکی منظم

• مراجعه منظم به پزشک متخصص (گوارش یا بیماری‌های عفونی)

• انجام آزمایش‌های دوره‌ای: آنزیم‌های کبدی، سطح ویروس (HBV DNA)، آزمایش‌های عملکرد کبد

• سونوگرافی منظم کبد (معمولاً هر ۶-۱۲ ماه)

• بررسی فیبروز کبدی در صورت نیاز

۳. اصلاح سبک زندگی

• پرهیز مطلق از الکل: الکل آسیب کبد را تشدید می‌کند

• تغذیه مناسب: رژیم متعادل، کاهش غذاهای چرب و فرآوری شده، افزایش میوه و سبزی

• ورزش منظم: با شدت مناسب و با توجه به شرایط بیمار

• کنترل وزن: پیشگیری از کبد چرب که می‌تواند بیماری را بدتر کند

• پرهیز از خوددرمانی: بسیاری از داروها و مکمل‌ها می‌توانند برای کبد مضر باشند

۴. حمایت روانی و اجتماعی

• آموزش بیمار و خانواده برای کاهش اضطراب و انگ بیماری

• ارتباط با گروه‌های حمایتی بیماران هپاتیت

• حفظ روابط اجتماعی طبیعی با رعایت نکات بهداشتی

• توجه به سلامت روان مراقبین

تفاوت‌های مراقبتی بر اساس گروه‌های سنی مبتلا به هپاتیت B

نوزادان و کودکان (زیر ۱۲ سال)

اقدامات ویژه:

• پیگیری دقیق رشد و تکامل: هپاتیت B ممکن است بر رشد کودک تأثیر بگذارد

• مراقبت در مهدکودک و مدرسه:

  • آموزش مسئولان مدرسه درباره بیماری (با حفظ حریم خصوصی)

  • تأمین وسایل شخصی جداگانه

  • آموزش کودک برای پوشاندن زخم‌ها و رعایت بهداشت

• واکسیناسیون کامل علیه هپاتیت B و سایر بیماری‌ها

• تغذیه ویژه: تأمین نیازهای رشد بدون فشار اضافه به کبد

• مراجعه به متخصص کودکان یا هپاتولوژیست اطفال

نوجوانان و جوانان (۲۵-۱۲ سال)

اقدامات ویژه:

• آموزش درباره پیشگیری از انتقال در روابط دوستی و اجتماعی

• مشاوره درباره روابط عاطفی و جنسی: اهمیت استفاده از کاندوم

• مراقبت در محیط‌های جمعی: خوابگاه‌ها، سالن‌های ورزشی، آرایشگاه‌ها

• پرهیز از رفتارهای پرخطر: مصرف الکل، خالکوبی غیربهداشتی، سوراخ کردن بدن

• حمایت روانی: مقابله با انگ بیماری در دوره حساس نوجوانی

• برنامه‌ریزی برای آینده: تحصیل، شغل، ازدواج با آگاهی از بیماری

بزرگسالان (۶۰-۲۵ سال)

اقدامات ویژه:

• مراقبت‌های شغلی:

  • اطلاع به پزشک بهداشت حرفه‌ای در مشاغل خاص (پزشکی، پرستاری)

  • رعایت نکات ایمنی در محیط کار

• برنامه‌ریزی خانواده:

  • مشاوره قبل از بارداری برای زنان مبتلا

  • پیشگیری از انتقال به شریک زندگی

  • برنامه‌ریزی مالی با توجه به هزینه‌های درمان

• پایش منظم برای عوارض: فیبروز، سیروز، سرطان کبد

• تعادل بین کار، استرس و سلامت: استرس می‌تواند بیماری را تشدید کند

سالمندان (بالای ۶۰ سال)

اقدامات ویژه:

• هماهنگی مراقبت‌ها با بیماری‌های همراه: دیابت، فشارخون، بیماری‌های قلبی

• بررسی تداخلات دارویی: سالمندان معمولاً داروهای متعدد مصرف می‌کنند

• پایش دقیق عوارض: سیروز و سرطان کبد در این سنین شایع‌تر است

• تعدیل دوز داروهای ضدویروس در صورت کاهش عملکرد کلیه

• مراقبت از آسیب‌پذیری بیشتر: جلوگیری از زمین خوردن، مراقبت از پوست

• تغذیه مناسب با توجه به تغییرات سنی: پروتئین کافی ولی کنترل شده

بخش ۳: علائم هشدار که در همه سنین نیاز به اقدام فوری دارند

فوریت پزشکی (مراجعه ظرف ۲۴ ساعت)

1. زردی ناگهانی پوست یا چشم

2. ادرار تیره رنگ (مانند چای پررنگ)

3. مدفوع رنگ پریده یا گچی

4. تهوع و استفراغ شدید

5. درد شدید در ناحیه فوقانی راست شکم

فوریت بالا (مراجعه فوری به اورژانس)

1. گیجی، خواب‌آلودگی غیرعادی یا تغییر سطح هوشیاری

2. استفراغ خونی یا مدفوع خونی

3. ورم ناگهانی شکم همراه با تنگی نفس

4. تب بالا با لرز شدید

بخش ۴: برنامه مراقبتی پیشنهادی برای خانواده‌ها

هفتگی

• بررسی وسایل بهداشتی و تجهیزات مراقبتی

• برنامه‌ریزی غذایی سالم

• اختصاص زمان برای استراحت مراقب اصلی

ماهانه

• تهیه و تنظیم داروها

• بررسی قرارهای پزشکی آینده

• گردهمایی خانوادگی برای به‌روزرسانی اطلاعات

سه‌ماهه

• مراجعه به پزشک برای ویزیت دوره‌ای

• انجام آزمایش‌های درخواست شده

• بازبینی برنامه مراقبتی با توجه به تغییرات شرایط

سالانه

• بررسی کامل عملکرد کبد

• سونوگرافی کبد

• واکسیناسیون یادآور برای اعضای خانواده در صورت نیاز

• مراجعه به دندانپزشک با اطلاع از بیماری

جمع‌بندی: پنج اصل طلایی مراقبت از بیمار هپاتیت B

1. پیشگیری هوشمندانه: واکسیناسیون + رعایت بهداشت فردی

2. پایش منظم: پیگیری پزشکی منظم حتی در صورت احساس سلامتی

3. سبک زندگی سالم: تغذیه مناسب، ورزش، پرهیز از الکل و سموم کبدی

4. آگاهی و آموزش: دانش کافی درباره بیماری برای بیمار و خانواده

5. حمایت همه‌جانبه: توجه به سلامت جسمی، روانی و اجتماعی بیمار

یادآوری مهم: این راهنما جایگزین مشورت با پزشک معالج نیست. برنامه مراقبتی هر بیمار باید با توجه به شرایط خاص او توسط پزشک متخصص تنظیم شود.

منابع مفید برای اطلاعات بیشتر:

• انجمن بیماری‌های گوارش و کبد ایران

• مراکز تحقیقات بیماری‌های کبدی

• کلینیک‌های تخصصی هپاتیت در مراکز دانشگاهی

بخش ۵: مراقبت‌های ویژه از بیمار سالمند مبتلا به هپاتیت B

۱. مراقبت‌های روزانه

• در صورت ناتوانی در تحرک و مراقبت از خود کمک در استحمام با احتیاط برای جلوگیری از زمین‌خوردن و ایجاد زخم

• مراقبت از دهان و دندان برای پیشگیری از خونریزی لثه

• استفاده از پوشک مخصوص در صورت بی‌اختیاری و تعویض با دستکش

• کمک به حرکت و جلوگیری از ایجاد زخم فشاری

۲. مراقبت‌های پزشکی

• پیگیری منظم با پزشک متخصص گوارش یا بیماری‌های عفونی

• انجام آزمایش‌های دوره‌ای: آنزیم‌های کبدی، سطح ویروس، سونوگرافی کبد

• بررسی تداخلات دارویی (بسیاری داروهای رایج بر کبد اثر می‌گذارند)

• پایش علائم پیشرفت بیماری

۳. حمایت تغذیه‌ای

• رژیم متعادل با پروتئین کافی (نه بیش از حد)

• محدودیت نمک در صورت وجود ورم یا آسیت

• پرهیز کامل از الکل

• مصرف کافی میوه و سبزیجات

بخش ۶: علائم هشدار که نیاز به اقدام فوری دارند

علائم اضطراری برای مراجعه به پزشک

• زردی پوست و چشم

• ادرار تیره رنگ مانند چای پررنگ

• مدفوع روشن یا گِل‌رنگ

• ورم شدید شکم یا پاها

• خواب‌آلودگی غیرعادی یا گیجی

• استفراغ خونی یا خون در مدفوع

• تب بالا یا لرز

بخش ۵: زندگی روزمره و سازگاری

ایجاد محیط امن

• آموزش تمام اعضای خانواده بدون ایجاد ترس یا انگ

• حفظ حریم شخصی بیمار همراه با مراقبت لازم

• ادامه زندگی طبیعی با رعایت احتیاط‌های ضروری

کاهش استرس مراقبت

• تقسیم وظایف بین اعضای خانواده

• درخواست کمک از خدمات مراقبت در منزل در صورت نیاز

• توجه به سلامت روانی مراقبین اصلی

• ارتباط با گروه‌های حمایتی بیماران هپاتیت

بخش ۷: چک‌لیست اقدامات ضروری

برای این هفته:

• مشاوره با پزشک متخصص برای برنامه درمانی بیمار

• شروع واکسیناسیون تمام اعضای خانواده

• تهیه دستکش یکبارمصرف و مواد ضدعفونی‌کننده

• جداسازی وسایل شخصی بیمار

• آموزش اصول اولیه به تمام اعضای خانواده

اقدامات ماهانه:

• بررسی ذخیره مواد بهداشتی

• معاینه پزشکی بیمار طبق برنامه

• استراحت مراقبین اصلی

• بررسی شرایط روانی خانواده

بخش ۸: منابع کمکی و پشتیبانی

برای اطلاعات بیشتر:

• مراجعه به متخصصین گوارش یا بیماری‌های عفونی

• مشاوره با مددکاران اجتماعی

• ارتباط با انجمن‌های حمایت از بیماران کبدی

• استفاده از خدمات پرستاری در منزل برای ایجاد امکان تداوم مراقبت در منزل و فرصت برای استراحت مراقبین (اعضای خانواده)

سخن پایانی

هپاتیت B یک بیماری قابل مدیریت است. با رعایت اصول بهداشتی، واکسیناسیون و پیگیری منظم پزشکی، هم بیمار می‌تواند کیفیت زندگی مناسبی داشته باشد و هم خانواده در امان خواهند بود. مراقبت از خود به عنوان مراقب، به اندازه مراقبت از بیمار مهم است.

---

این راهنما جایگزین توصیه‌های پزشک معالج نیست. برای برنامه درمانی خاص بیمار، همیشه با پزشک متخصص مشورت نمایید.